Tuzlu toprakların oluşmasını yeraltı sular,iklim, torpağın mekaniki terkibi direkt etkiliyor . Daha doğrusu, iklim ne kadar kuraklık olursa, torpağın mekaniki terkibinde ağır kil ne kadar çok olursa toprakların tuzlaşması bir o kadar hızla geçiyor. Aparılan tedkikatlar sonucu aydın olmuş ki, yeraltı sularının seviyyesi 1,5-3 metr olursa, şu halda çorak toprakların töremesi şartdır.
Bundan başka, çorak topraklar yapı sulama vasitesile de emele gele biliyor. Böyle çorak topraklara “tekrar çorak topraklar” değiliyor. Tekrar çorakların oluşması doğada iki türlü geçiyor:
1) Sulama üsulları torpağa süzüldükce yeraltı suları ile elakeye girerek, yüksek buharlaşma sonucu hell olunan tuzları torpağın üst katında toplayır.
2) Tuzlu sulama suları buharlaşma sonucu tedricen toprakda tuzları toplayıp, tekrar çorak topraklar emele getiriyorlar.
Çorak topraklarda tuzların terkibi çok çeşitlidir. En çok yayılmış tuzlardan:
Na Cl, Na2 SO4, Na2 CO3, Na H CO3, Mg Cl2, Mg SO4, Mg CO3, Ca Cl2, Ca CO3 ve Ca SO4 göstermek olur.
Şu tuzların toprakda toplanması çorak toprakların oluşması için zeruri şartlardan sayılıyor. Kaydetmek gerekiyor ki, yukarıda gösterdiğimiz tuzlar ın bazıleri bitki hayatı için zeruri sayılırsa, bazıleri bitkinin kalkınmasına zerer verici etki gösteriyor. Hüsusen klorid tuzları bitkinin kalkınmaını engeliyor . Aparılan tedkikatlar sonucu bulunmuş ki, eger toprakda klorid ve sulfat tuzlarının mikdarı 0,1% olursa şu halda bitkiler çok zayıf çimleniyor. Şu tuzların faizi 0,3, 05% olursa, bitkiler tamamen telef oluyor.
Bitkilerin telef olması bazı tuzların bitki köklerine zererli bir madde gibi etkoisinden ileriliyor . Bitkiler için hüsusen zererli olan maddelerden sodanı (Na2 CO3) göstere biliriz. Denemeler sonucu bulunmuş ki, eger toprak mehlulunda Na2 CO3 mikdarı 0,005%-den artık olursa şu halde bitki telef olur. Şu tuzlardan başka Na Cl, , Mg Cl2, Ca Cl2-de Cl birleşmeleri olduğuna göre, bunlar da bitkiler için zererli tuzlardan sayılıyor. Ca CO3 ve Ca SO4 tuzu ise bitki için zerersiz birleşmelerdendir. Torpağın çoraklık derecesinin göstericisi toprakda olan ümumi tuzların miktarıdır. Şu tuzların miktarı bazan toprakda 3-5%, bazı ise 30-40%-e yüksele biliyor. Bu nedenle, ümumen çorak toprakları çoraklık derecesine göre: zayıf çorak, orta çorak, şiddetli çorak ve çorak topraklar olurak biri-birinden farklandırırlar. Çorak topraklar ayrı-ayrı tuzların terkibine göre, hüsusile tuzların iyonlarına göre aşağıdakı nevlere ayrılıyor:
1) Kloridli çorak topraklar.
2) Sulfatlı çorak topraklar.
3) Karbonatlı çorak topraklar.
Katiyonlara göre ise Na çorakı, Mg çorakı ve Ca çorakı şeklinde daha 3 yere ayırarlar. Genelde çorak toprakların terkibinde, bazı tuzların az ve ya çok olması bunların morfoloji kuruluşunı da etkiliyor . Şu nedenle çorak topraklar 3 genetik neve ayrılıyor.
1) Yumşak çorak topraklar.
2) Yaş çorak topraklar.
3) Siyah çorak topraklar.
Yumşak çorak topraklar: kuraklık bölgelerde toprak yüksekliklerinde yayılmışdır. Şu toprakların üst katı tuzlu, çok kuru kattan ibaretdir. Adi insan haraketi zamanı çorak toprakların üzeri tozlana biliyr.
Yumşak çorak toprakların oluşması, şu topraklarda çoklu mikdarda Na2 SO4 tuzu nun olması ile elakelidir.
Yaş çorak topraklar: Şu topraklar, çorak topraklardan yukarı tozlu katın olması ile farklanıyor. Eksine yaş çorak toprakların üst katı daima nemiş ve siyahmtıl halda olur. En sıcak havalarda şu toprakların üst katında 2-4 sm kalınlığında tuz kemresi yaranıyor. Yaş çorak toprakların terkibinde en çok Ca Cl2 tuzları yayılmışdır. Şu tuzun esas hüsusiyyeti, o ki , tuz hikroskopikdir. Yeni nemişli havada nemliği kendinde saklıyor ve torpağın üst katını hep nemli halde saklıyor. Şu gibi topraklara yaş çorak topraklar değiliyor.
Siyah çorak topraklar: Dış görünüşüne göre yaş topraklara çok benziyor. Ancak şu toprakların üst katı siyahmtıl rengdedir. Siyah çorak torpağın esas hüsusiyyetlerinden biri gibi, onun terkibinde Na2 CO3 tuzunun başka tuzlara nisbeten daha çok oluşmasıdır.
Sodanın şu topraklarda olması alkali tepkime yaratıyor ve toprakda olan azacık orgi maddeleri hell edip torpağın üst katına siyahmtıl reng veriyor. Genelde çorak topraklar bitkiler için yararlı olmadığına göre, çoğu zaman şu topraklar kullanılmamış halde kalıyor.
Çoraklaşan topraklar.
Şu topraklar yutma kompleğinde natrium katyonunun olması ile karakerize ediliyor. Bundan başka çoraklaşan toprakların üst katları hell olunan tuzlardan yıkanmış olurlar. Genelde, çoraklaşan topraklar çorak toprakların yıkanmasından emele geliyor. Bazı halda çoraklaşan topraklara tuzlu yeraltı sularının etkisi sonucu, çoraklaşan topraklar çorak topraklara geçid ala biliyor. Bu nedenle, sahenin iklim ortam ından, yeraltı sularının etkisinden ve ana kaya nın karakerinden asılı olurak,bazı zamanlar yılın nemişli mevsimlerinde çorak topraklar müvekketi yıkanarak çoraklaşan topraklara, kuraklık fesillerde ise eksine çoraklaşan topraklar çorak topraklara oluşa biliyor. Çoraklaşan toprakların terkibinde Na katyonunun olması onun kimyasal terkibini ve fiziki hassesini etkiliyor . Bu nedenle, ilk önce Na katyonu şu topraklarda alkali tepkime yaratır, daha doğrusu çoraklaşan topraklarda alkalilik tepkimesını yaratan kaydettiğimiz gibi onların terkibinde Na2 CO3 (sodanın) olmasıdır.
Çoraklaşan topraklarda soda nın oluşmasını aşağıda kaydettiğimiz tepkime ile yorumlamak olur. (yutma kimp) Na + H 2 O + CO 2 = (yutma kimp) H + NaHCO 3
Çoraklaşan topraklarda H + NaHCO 3 birleşmesinin olması toprakda olan kolloid zerreleri sabitliklerini kaybiderler,şu onların yıkanmasına neden olur ve topraklar da strukturunu kaybederez tozlaşmağa başlıyorlar. Alkali tepkimesı sonucu torpağın orgi maddeleri yıkanarak, aşağı katlara geçid alıyor. Eger şu gidişat uzun devam ederse gerçe, çoraklaşan toprakların üst katı açıklaşmağa başlıyor.
Fiziki hassece çoraklaşan toprakların bir çok olumsuz elametleri de belirleniyor. Nemişli halda çamurlu olan üst kat kurulurken, ince kemre emele getiriyor. İllüviyal katta tuzların çok olması ile elakedar , şu kat yatay durumda yarıklara parçalanarak sütunvarı struktur yaratıyor. Şu da çoraklaşan toprakların seciyyevi elametlerinden sayılıyor.
Ellüviyal kat ise yıkanma gidişatinin etkisi altında açık boz kül rengine dönüşüyor. Bazan şu katın strukturu da böyle olmuyor. Yukarıda kaydettiğimiz gibi, çoraklaşan toprakların üst katı tamamen tuzlardan yıkanmış, illüviyal kat ise şu tuzlarla zengin olmuşdur. Şu toprakların çoraklaşma derecesi Na katyonunun mikdarı ile belirleniyor. Bu nedenle, ümumiyyetle çoraklaşan topraklar:
şiddetli çoraklaşan, çoraklaşan ve zayıf çoraklaşan olmak üzre, biri-birinden farklanıyorlar.
Solod toprakları.
Çoraklaşan toprakların doğal ortam içerisinde derinden değişim yapması sonucu oluşmuş topraklara “solod toprakları” değiliyor. Akademik Hedroits solod topraklarının töremesini aşağıda kaydettiğimiz gibi tesvir ediyor. Çoraklaşan topraklarda Na katyonunun olması ile elakedar , alkali tepkimesı yaranıyor. Şu alkalilik ilk önce torpağın orgi maddelerini hell edici duruma geçirerez, torpağın yıkanması için ortam yaratır ve tedricen çoraklaşan toprakların orgi maddesi azalmağa başlıyor. Bundan başka alkali tepkime torpağın kolloidlerini de etkiliyor . Daha doğrusu Na katyonunun etkisi ile pühteleşmiş “Hel” kolloidleri “Zol” kolloidlerine geçirek toprakdan yıkanmağa başlıyor. Daha sonra çoraklaşan toprakların yutma kompleği zayıf kuruluşa malik olduğuna göre (Na katyonuna göre,) suyun etkisi altında çoraklaşan toprakların yutma kompleği parçalanmağa başlıyor. Şu nedenden de yutma kompleğinin humat birleşmeleri yıkandukdan sonra alimo silikat hissesinde (mineral hissesi) sade birleşmelere parçalanıyor. Şu parçalanma sonucu silikat, demir hidratları ve alüminium hidratları oluşuyor. Suyun etkisi sonucu demir ve alüminium hidratı aşağı katlara yıkanur. Silikat birleşmeleri ise amorf şeklinde torpağın ellüviyal katında toplanır. Bele ki, çoraklaşan topraklar ister morfoloji cehetden ve isterse kimyasal terkibine göre tamamen başka torpağa dönüşüyor. Yukarıda kaydittğimiz çoraklaşan toprakların şu gidişat sonucu yeni bir toprak tipine dönmesine “solodlaşma gidişati”, emele gelen topraklara ise “Solod” toprakları adı verilmişdir.
Solod topraklarının hüsusi morfoloji kuruluşu vardır. Şu gibi toprakların “A” katı açık boz renginde, allüviyal kat ise (B) ağımtıl renge malikdir. İllüviyal (C) katında çok nadir hallarda demir birleşmelerine de tesadüf etmek olur. Şu cehetden solod toprakların az-çok podzol topraklara benzeri vardır. Nehayet solod toprakların daha bir hüsusiyyeti, onların yutma kompleğinde “H” katyonunun olmasıdır.
Belelikle, tuzlu toprakların tekamül şemini aşağıda kaydittğimiz gibi tesevvür etmek olur.
Çorak toprakların yıkanmasından çoraklaşan topraklar, çoraklaşan toprakların değişiminden ise solod topraklar oluşuyor. Şu her üç toprak nevü tuzlu toprakların ayrı-ayrı merhelesidir ve bunların bir-biri ile genetik elakesi vardır.
Çorak ve çoraklaşan toprakların iyileşdirme üsulları.
Çorak ve çoraklaşan toprakların teserrüfatda kullanılması için belli tedbirler görmek gerekiyor. Çorak toprakların iyileşdirilmesi için ilk önce şu topraklarda olan çoklu mikdarda hell olunan tuzların sulama suları vasitesile yıkanması zeruridir. Bu nedenle, çorak toprakları kış mevsümlerinde yıkamak meslehet görülüyor. Bundan başka hüsusi mühendislik üsulları ile de çorak toprakları iyileşdirmek mümkün oluyor.
Ilk önce çorak toprakların tuzlaşmasının karşısını almak için tuzlu yeraltı sularının etkisini kesmek gerekiyor. Eger yeraltı sularının torpağa etkisi davam ederse, hemin sulama suları vasitesile müvekketi olurak tuzlar yıkanır, kuraklık zamanı ise topraklar tekrar tuzlaşa bilir. Çorak topraklarda aparılan mühendislik tedbirleri zamanı onların iyileşdirilmesi için belli “drenaj” üsulları teklif olunmuşdur. Şu halda tuzlaşmış sahede belli mesafe ve derinlikde hüsusi kanallar (drenajlar) kazılır ve sulama zamanında sahede olan tuzlu sular toprak layından süzülerek şu kanallara toplanır. Ayrı-ayrı drenajlar büyük bir makisrtal (esas) kanala (kollektor) birleşerek, tuzlu sulama ve yeraltı suları hüsusi dizeller vasitesile kanaldan kenar yerlere akıdılır. Çorak topraklar bir neçe dafa şu türlü yıkandıkdan sonra, orada çok yıllık bitkilerin becerilmesi gerekiyor. Şu bitkilerin kökleri torpağın strukturunu yahşılaşdırarak, onların fiziki hassesini, daha doğrusu havalanmasını, su geçirmesini ve şu gibi hasselerini normal hale geçiriyor. Çoraklaşan toprakların islahı için belli kimyasal tedbirler aparmak gerekiyor. Bildiyimiz gibi, çoraklaşan topraklar yutma komplekslerinde Na katyonunun olması ile karakerize ediliyor ve toprakda çoraklaşma yaratan Na katyonudur. Bu nedenle, çoraklaşan toprakları alçı vuruyorlar. Maksad Na katyonunu kalsium ile evez etmektir.
[yutma kopmp] Na + Ca SO4 = [yutma komp.] Ca + Na2 SO4
Çoraklaşan toprakların yutma kompleği kalsium ile evez olundukdan sonra ilk önce şu toprakların strukturu iyileşır ve suya davamlığı artıyor. Struktur küçük ceviz şekline geçdikden sonra orada baş veren biokimyasal gidişatlar de normal durum alır ve topraklar git-gide orgi maddelerle zenginleşiyorlar. Şu gibi kimyasal tedbirlerden sonra topraklar medeni ve verimli topraklara dönüşe biliyorlar.
Laterit tipli toprakların oluşma gidişati.
Lateritler, kırmızı ve sarı topraklar.
Laterit tipli topraklar yer küresinde büyük sahe tutmuşdur. Şu topraklar öz adını “later” sözünden almışdır. Yunança “kerpic” demek oluyor. Hakikatta şu toprakların rengi kırmızı kerpici rengde olur. Laterit tipli topraklara: lateritler, kırmızı topraklar ve sarı topraklar dahildir. Laterit toprakların yayıldığı tropikal bölge aşağıda kaydittğimiz iklime malikdir. Burada yağıntı 1500-2000 mm kadar, orta yıllık derece ise 25-30°-e çatır. Atmosfer de yüksek nemliye malikdir. Kaydittğimiz şu iklim ortam ının torpağın oluşmasına bilavasite etkisi vardır. Şu, ilk önce orgi maddelerin şiddetle parçalanmasına ortam yaradır. Demek olur ki, yer küresinde hiç bir bölge tropikal bölge gibi orgi maddeleri şiddetle parçalamıyor. Yüksek derece ve nemliyin etkisi altında bitki kalıkları tamamen minerallaşırlar ve neticede CO2, azot ve kükürd turşusu oluşuyor. Bitkin kalıklarının cüzi bir hissesi humusa dönüşüyor. Şu gibi orgi maddelerin şiddetli parçalanması sonucu torpağın mineral birleşmelerinde şiddetle aşınma başlıyor. Bazan gidişat o kadar devam ediyor ki, laterit toprakları ana kayadan ayırmak zor olur. Bitki örtüyü tropikal bölgede bir tarafdan otlu bitkilerden, diger tarafdan ise hep yeşıl ormanlıklardan ibarettir. Tipik laterit topraklar orman bitkileri altında kalkınma bulmuşdur. Ana kayalarına gelince, burada silikat ve alimo-silikatlarla zengin kayalar yayılmışdır. Burada hüsusen kneys, granit, diabaz, diorit ve bazalt gibi kayaları göstermek olur. Lateritleşme gidişati ve laterit topraklar alimo silikatlardan zayıf olan kumsal, mergel ve kum çöküntüleri üzerinde zayıf kalkınma bulmuşdu. Tropikal bölgenın rölyefi nisbeten girintili-çıhıntılıdır. Laterit tipli toprakların toprak emelegelme gidişati esasen orgi ve mineral maddelerin parçalanması etkisi altında geçir. Kimyasal cehetden tipik laterit tipli toprakların üst katı demir birleşmeleri ile (oksidleri) ile zengin olurlar, SiO2 ve Ca, Mg maddelerinin mikdarı ise az olur. Bitki kalıklarının çokluğuna bahmayarak, laterit topraklarda humus maddesi az olur. Orta hesabla laterit toprakların humusu 6-7%-den yukarı kalhmır.
Laterit toprakların illüviyal katında demir birleşmeleri ince kemre ve konkresiya şeklinde göze çarpıyor. Rihtkofenin fikrince, laterit toprakların kalınlığı bir kaç 10 metr kalınlığında olur. Bu nedenle şu topraklar eski töremiş topraklardan sayılıyor. Laterit topraklar, podzol topraklar killi bazlarla doymamış topraklardan sayılır. Bu nedenle de yutma kompleğinde hidrogen iyonu kalsiumu, Mg göre üstün olur. Toprak mehlulunun tepkimesı turşdur.
Laterit tipli toprakların daha başka bir nevü kırmızı topraklardır. Onları bazan başka türlü, “Terra-rossa” adlandırılar. Şu topraklar laterit topraklardan demir birleşmelerin olmaması ile ve toprak layının kalınlığının az olması ile farklanıyorlar. Şu gibi topraklara Siyah deniz sahilinde, yurtdışında ise Macarıstan ve Rumıniya arazisinde tesadüf etmek olur. Kimyasal terkibine göre, kırmızı topraklarda en çok Mn birleşmeleri yayılmıştır.
Torpağa kırmızımtrak reng veren şu birleşmelerdir. Laterit topraklar gibi kırmızı topraklar da esaslarla doymamış topraklardan sayılıyor, onların da tepkimesı turşdur. Şu topraklarda humusun mikdarı 2-3%-den yukarı kalkmıyor. Bazan kırmızı topraklarda podzollaşma elametlerine de tesadüf etmek olur. Nehayet laterit topraklarla kırmızı topraklar arasında geçid olan sarı topraklardır. Şu topraklar Zakafkaziyada- Gürcüstan ve Azerbaycanın arazisisnde gen yayılmıştır. Kimyasal terkibine göre sarı topraklar demir oksidleri ile zengindirler ve humusun azlığı ile karakerize olunurlar.
Sarı topraklar yüksek nemliyin etkisi altında podzollaşma gidişatina meruz kalırlar. Bu nedenle sarı topraklarda bazan aydın bazan ise gizlin podzol katına tesadüf etmek olur. Eger biz yukarıda kaydittğimiz laterit topraklar hakkında verdiğimiz melumatı nezerden geçirmiş olsak, demek olur ki, laterit tipli topraklar podzol toprakların eks profilidir. Eger podzol topraklarda bir yarım oksidlerin birleşmeleri (Al2 O3 – Fe2 O3) aşağı katlarda toplanırsa, laterit tipli topraklarda şu birleşmeler esasen üst katda toplaşmışdır. Şu misal SiO2 birleşmelerine de aiddir. Buna bakmayaraz, laterit tipli toprakların töremesi podzol toprakların töremesine benzer bir gidişat altında geçiyor. Yüksek nemliyin etkisi altında podzol topraklar gibi laterit topraklarda da orgi maddelerin yıkanması, yutma kompleğinin parçalanması ve suyun etkisi altında şu toprakların esaslarla doymamış topraklar halına dönüşmesi oluşuyor ve podzollaşma gidişatinda olduğu gibi geçiyor. Bu nedenle laterit tipli topraklarda toprak emelegelme gidişati podzol topraklarda geden gidişate uyğun baş verir. Teserrüfata yararlılık bahımından, laterit tipli topraklar kiymetli topraklardan sayılıyor.Şu topraklarda hüsusile sitrus bitkileri kendileri için yararlı ortam bulmuşlar.
SSRİ arazisinde yerleşen dağlık ülkelerin toprakları.
SSRİ topraklarında dağlık ülkeler büyük bir arazini tutmuşlar. Şu ülkelerin hüsusi rölyefi, iklim ortamı olduğuna göre şurada toprak emelegelme gidişatı ve toprak örtüyü düzenlik bölgelerden farklıdır. Dağlık bölge için en seciyyevi olan toprakların yayılmasında-yatay yayılma kanunudur. Daha doğrusu tedricen hündürlüklere kalkdıkca çeşitli toprak kuşakları bir-birini evez ediyor. Ayrı-ayrı dağlık bölgeler inda toprak tiplerinin karakeri ve yayılması çok çeşitlidir. Şu nedenden de SSRİ arazisinde olan bütün dağlık bölgeler inin şu arazilere ayrılması vacibdir: Kafkaz, Krım, Ural ve Orta Asiya.
Kafkaz: Kafkazın toprak örtüyü oldukca mürekkeb ve çeşitlidir. Çünki şu dağ ülkesi ister öz rölyefine göre, isterse de geoloji kuruluşuna göre, iklim ortamı, bitki örtüyü ve başka şu gibi doğal ortamleri ile toprak emelegelme gidişatinin çeşitli şekilde geçmesine ortam yaradır. Kafkazda hündür dağlar çok olduğuna göre, burada torpağın yatay bölge kanunu daha çok kalkınma etmişdir. Demek olur ki, Kafkazda SSRİ arazisinde olan bütün toprak tiplerine tesadüf etmek olur. Hetta bazı toprak değişmeleri SSRİ arazisinin düzenlik hissesinde daha geniş yayılmışdır. Mesela: Bitki örtüyüne gelince, burada tundra bölgesıne nisbeten zengin otlaklardan ibaret alp bölgeya, daha sonra yüksek dağlık orman bölgesıne, düzenlik bölgesıne, sahra düzenlik bölgesıne ve subtropikal bölgeye tesadüf etmek olur. Professor Zaharovun apardığı tedkikatlar sonucu bütün Zakafkaziyanı batı, doğu ve güney toprak memleketlerine ayırıyorlar.
Batıi Zakafkaziya.
Şu arazide Siyah deniz sahilinden yüksek dağ bölgeler ine kalkdıkca kaydittğimiz toprak bölgeleri yerleşmişdir:
1) bataklık podzol bölgesı: şu bölge esasen Kolhid düzenliğinde yerleşmişdir. Buranın iklimi nemişli olduğuna göre, burada bataklık, yarım bataklık ve bataklık podzol topraklar daha gen kalkınma etmişdir.
2) podzol–kırmızı toprak bölgesı: Batıi Zakafkaziyanın aşağı dağlık hissesinde ve dağ eteklerinde yerleşmişdir. İklimi nemişli mülayim sıcaktır . Burada orman bitkileri kalkınma bulmuşdur. Ana kayalarına gelince, eheng daşı ve delüviyal çöküntülere tesadüf etmek olur. Toprak örtüyü çeşitli kırmızı ve podzollaşmış kırmızı topraklardan ibaretdir.
3) Dağ–orman bölgesı: 600-2000 metr hündürlüyünde geniş bir sahe tutur. Çok girintili-çıkıntılı rölyefe malik olub, iklimi de nemişli mülayim soğukdur. Çeşitli kristallik kayalar kalkınma bulmuşdur. Toprak örtüyü konur podzollaşmış orman topraklarından, podzollaşmış ve çürüntülü karbonatlı topraklardan ibaretdir.
4) Dağ-çimen ve dağ-tundra bölgesı: 2000 metr yüksekde tamamen ormansiz saheni işğal etmişdir.
Burada az çok daimi buzlak lekelerine de tesadüf etmek olur. İklim çok soğuk, biti örtüyü ise subalp çimen bitkilerinden ibaretdir.Burada esasen geniş yayılmış toprak bitkilerini ve torflu dağ-çimen topraklarını kayd etmek olur.
Doğui Zakafkaziya (Azerbaycan)
Doğui Zakafkaziya doğal ortam ına göre tamamen batı Zakafkaziyanın eksidir. Buranın iklim ortamı batı Zakafkaziyadan nisbeten daha çok farklandiğina göre tamamen başka toprak bölgeleri kalkınma bulmuşdur.
1) Boz toprak bölgesı: Bütün Kür-Araz ovalığını zept etmişdir. Rölyefi düzenlikdir, iklimi kuraklık olub kontinental karakere malikdir. Yağıntının mikdarı 200-300 mm. Orta yıllık derece ise 13-15°-dır. Ana kayaları kedim ve müasir allüviyal çöküntülerden ibaretdir. Kür-Araz ovalığının kenar hissesinde delüviyal çöküntülere de tesadüf etmek olur. Bitki örtüsü Efemer (kısa müddetli bitki) ve kserofit bitkilerden ibaretdir. Toprak örtüsü çeşitli boz topraklardan ibaretdir. Yerin bazı enişliklerinde çorak ve çoraklaşan topraklar da kalkınma bulmuşdur. Nehayet Kürün sahillerinde zayıf bataklaşmış topraklar da yayılmışdır.
2) Kestane ve konur toprak bölgesı: Şu bölge dağ eteklerinin az hissesini kapsıyor. İklimine göre Kür-Araz ovalığına nisbeten nemişlidir. Yağıntının mikdarı 400 mm-e çatır.
Bitki örtüyü düzenlik bitkilerinden ibaretdir. Ana kayalarına gelince burada löse benzer killeşmiş merkoller ve kumsal şistleri kayd etmek olur. Esas yayılmış toprak tiplerinden kestane ve konur toprakları göstermek olur. Kür-Araz ovalığında kaydittğimiz gibi şu bölgenın da enişliklerinde çorak ve çoraklaşan topraklar kalkınma etmişdir.
3) Siyah toprak bölgesı: Şu bölge, kestane konur toprakların bölgesının yukarı hissesini kapsıyor ve orman bölgesı ile sahra düzenlik bölgesının arasında yerleşir. Azerbaycanda siyah toprak bölgesı ancak Kiçik Kafkaz dağlarının yukarı hissesinde kalkınma bulmuşdur. İklimi nisbeten nemişli olub, çok çeşitli ve zengin düzenlik bitki örtüyüne malikdir.
Doğui Zakafkaziyada siyah toprakların töremesi geçmiş ormanlik massivlerde oluşuyor. Orman örtüyü ister doğal ve isterse yapı süretde insanlar terefinden kırıldıkca şu saheleri tedricen düzenlik bitkileri örtmeye başlıyor. Şu bitki örtüyün etkisinden geçmiş orman toprakları morfoloji ve kimyasal terkibine göre derinden deyişerek siyah topraklara dönüşüyor. Şu nedene göre de Azerbaycanın siyah topraklarının aşağı katlarında orman topraklarından miras kalmış killeşmiş katlara da tesadüf etmek olur. Siyah toprak bölgesın için, karbonatlı siyah toprakların da yayılması karakerikdir.
4) Dağ-orman bölgesı: Şu bölge siyah toprak bölgesı ile dağ-çimen bölgesı arasında 2000-2600 metr hündürlükde yerleşmişdir. Yağıntının mikdarı 500-1200 mm, derece ise 6°-12°-dir. Bitki örtüyü çok çeşitli orman bitkilerinden ibaretdir. Toprak örtüyü ise boz, konur orman topraklarından ve bölgenın yukarı hissesinde ise iskeletli orman topraklarına tesadüf etmek olur.
5) Dağ-çimen ve dağ-tundra bölgesı: Şu bölge doğui Zakafkaziyanın 2800 metr hündürlüklerinde yerleşmişdir. Başka bölgelarda olduğu gibi dağ-çimen bölgenın da iklimi çok soğuk ve kısa yay mevsimine malikdir. Dağ-tundra bölgesı doğui Zakafkaziyada ancak yüksek dağ zirvelerini kapsıyor. Burada tipik alpik ve subalp bitkiler kalkınma bulmuşdur. Doğal ortamden asılı olurak, burada toprak emele gelme gidişatı çok zayıf geçiyor. Bu nedenle dağ-çimen bölgesınde zayıf kalkınma bulmuş iptidai topraklara tesadüf etmek olur. Hüsusen, şu bölge için karakerik torflu ve çimli dağ-çimen topraklarını göstermek olur. Birinciler torflu bölgenın yukarı hissesini, ikinciler ise bölgenın aşağı hissesini kapsıyor. Genelde, şu topraklar için karakerik elametlerden birisi de iskeletli olmalarıdır.
Güneyi Zakafkaziya (Ermenistan)
Şu bölge Ermenistan dağ yaylasını ve Arasın orta vadisini kapsıyor. İklim cehetden kontinental, yağıntının mikdarı azdır. Ana kayalarından ekseren vulkanik kayalar yayılmışdır. Bitki örtüsüne gelince şu bölge daimi ormansiz bölgedır. Bölgenın hündürlüklerinde tipik düzenlik bitkileri, subalp ve alp bitkileri, güney hissesinde ise kserofit bitkiler yayılmışdır. Toprak örtüyü dağ-çimen, siyah topraklardan, güney hissesi ise boz topraklardan ibaretdir.
Dağıstan.
Dağıstan dağlık vilayetinde doğal ortam Kafkazdan keskin süretde farklandığına göre toprak örtüyü tamamen başkadır. Bildiyimiz gibi, Dağıstanın rölyefi çok mürekkeb olduğuna göre yüksek dağ bölgelerinde zayıf kalkınma bulmuş iskeletli dağ-çimen toprakları yerleşmişdir. Şu bölge için seciyyevi olan, bazan toprak örtüyündeki çıplak sıldırım kayalara ve yıkanmış toprak tiplerine tesadüf etmek olur. Dağıstanın orta dağlık hissesinde boz orman toprakları ve çürüntü karbonatlı topraklar daha geniş kalkınma etmişdir. Dağ-orman bölgesı bilavasite sahra düzenlik bölgesine geçid aldığına göre, buranın dağ eteklerinde konur topraklar, düzenlik hissesinde ise boz topraklar yayılmışdır. Boz topraklar üzerinde çorak ve çoraklaşan toprakların yayılması karakerik hallardan sayılıyor. Nehayet,Hazer denizi sahilinde ise dar zolak şeklinde kumsal ve kumlu tepelere tesadüf etmek olur.
Ural.
Ural dağları nisbeten az hündürlükde olup, 2500 km-e kadar uzanıyor. Bu nedenle, dağ ülkeleri için karakerik olan torpağın dikey yayılma kanunu burada göze aydın çarpmıyor. Ekser hallarda buranın toprak örtüyü podzol tipli topraklardan ibaretdir. Ural dağlarının güzey kurtaracağı dağ-tundra topraklarından ve torflu bataklı topraklardan ibaretdir. Ayrı-ayrı yüksek dağların zirvelerinde, orman bölgesınde yüksek tala-tala daşlı, çimli topraklara ve çimli çimen topraklara tesadüf etmek olur. Nehayet, Ural dağlarının aşağı dağ eteklerinde siyah toprak ve değişilmiş siyah topraklar kalkınma bulmuşdur.
Krım.
Krım yarımadasının sahesinin azlığına bakmayarak, oranın toprak emelegelme gidişati ve toprak örtüyü çok çeşitlidir. Krımın güzey hissesi tipik düzenlik sahelerinden ibaretdir. Şu bitkilerin altında kestane topraklar kalkınma buluyor. Düzenlik bölgesı güney hissede Krımın dağ bölgesı ile yaklaşık olduğundan burada orman-düzenlik bölgesı yerleşmişdir. Dağlık bölgesınde aşağıda kaydittğimiz topraklar kalkınma etmişdir:
I Subalp topraklar.
1) Subalp siyahmtıl dağ-çimen toprakları
2) Subalp koyu rengli orman toprakları
3) Konur orman toprakları
II Konur orman toprakları
1) Konur orman podzollaşmış topraklar
2) Konur orman koyu rengli topraklar
3) Konur orman karbonatlı topraklar.
III Dağ siyah topraklar
1) Yıkanmış siyah topraklar
2) Karbonatlı siyah topraklar.
IV Krımın siyah deniz sahili kırmızı reng topraklar.
V Karbonatlı çürüntülü topraklar.
Krımda yukarıda kaydittğimiz toprak tipleri dikey yayılma kanununa uyğun olurak, aşağıdan yüksekliklere kalkdıkca şu topraklar nevbet ile bir-birini evez ediyor. Krım yaylasında subalp topraklar kalkınma bulmuşdur. Burada esasen siyahmtıl ve dağ-çimen toprakları yerleşmişdir. Şu toprakların çok aydın denevarı strukturu var, humusun mikdarı ise 16-20%-e çatır. Yaylanın batı hissesinde dağ-çimen toprakları kalkınma etmişdir. Krımın dağlık hissesinde de büyük sahe tutan konur orman topraklarını kayd etmek olur. Şu topraklar esasen fıstık ormanları altında yerleşmişdir. Nehayet, doğuya haraket etdikce iklimin kuraklığı artdıkca yaylaın doğu hissesinde siyah toprak tiplerinden yıkanmış ve karbonatlı siyah toprakların değişmeleri tesadüf olunuyor. Nehayet, Krımın kenar güney hissesinde kırmızı rengli subtropikal topraklar da yayılmışdır.
