Respublika gazetesi, N: 021 (4310) 28 Ocak, 2012
Seşkin toprakbilim uzmanı ve şair

Font:      

İsterem geldiyim goca-cahana
Sadece olarak bahıb keçmeyim
Bulağın, kehrizin, çayın suyunu
Giymetin bilmeden alıb içmeyim.

Muhtar Rzagulu oğlu Abduyev 1926 yılında Ağdaş ilçe Üçgovag köyünde bahçıvan ailesinde doğmuştur. O, velilerini genç yaşlarından kaybetmiştir. Annesi1940 yılında, babası ise 1942 yılında vefat etmiştir.
Genç Muhtar`ın büyümesinde ablası Aferde hanımın rolü çok olmuştur. O, 1941yılında Ağdaş`da 3 sayılı orta okulu, 1944 yılında ise Ağdaş Pedagoji Okkkulu`nu bitirmiştir. O askeri hizmetini iki yıl Bakü`de “Garadağneft”de işçi olarak çalışmakla ödemiştir. İşçi olarak çalışırken yüksek eğitim almak hakkında düşünmüş ve bu hayalini kendi çabası ve yoğun emeği ile başarmıştır. Onun hayatının en ağır yılları, bu döneme denk geliyor. Büyük ıztıraplara rağmen, hayaline kavuşmuş, 1951 yılında ADÜ-nin jeoloji-coğrafya fakültesi coğrafya anabilim dalı üzere tamamladıktan sonra sınavla “Toprakbilim” ihtisası üzere Azerbaycan SSR İA Toprakbilim ve Tarım Kimyası Enstitüsü toprak ıslahı laboratuvarında doktora öğrencisi olmuştur. Onun bilimsel danışmanı SSRİ İA muhabir üyesi,, Azerbaycan İA gerçek üyesi Vladimir Radionoviç Volobuyev olmuştur. Bilimsel danışman genç Muhtar`ın çalışkanlığı ve bilime olan isteğine göre hep memnun kalmıştır. 1956 yılında Ermenistan Tarım Enstitüsü`nde (Erivan ş.) “Şirvan düzlüğünün doğu kısmı topraklarında tuzluluk dinamiği” konusunda doktora tezini savunup Tarım bilimleri doktoru derecesi unvanını almıştır. O, bir gece içinde yatmayıp çok sayılı listelerini kurşun kalemle yazarak sabah Bilimsel Kurul önünde konuşma yaptığını ve onun savunmasının çok tartışmalı olduğunu söylüyordu. O dönemde bilimsel danışmanım V.R.Volobuyev adıgeçen kpnseye katılmıştır. Z.M.Abduyev 1957 yılında doktora tezini monografi şeklinde bastırmıştır. “Şirvan düzlüğü topraklarının tuzlanması ve onunla mücadele tedbirleri” unvanlı işbu kitabı pürüzsüz Azerbaycan türkçesinde açıklamalı şekilde yazmıştır. Burada o, Şirvan düzlüğü topraklarının kısa tanıtımını, toprakların tuzlanma nedenlerini, tuzların kimyasal içeriğini, tuzlanma derecesine ve tipine göre gruplaştırmış ve açıklama yapmıştır. Şirvan düzlüğünde ağır killi tuzlanmış toprakların yıkanmasını, yıkama normunu ve tuzlanmaya karşı tarım teknik önlemleri kendi araştırmaları gereğince esaslantırmış ve çok önemli tavsiyelerde bulunmuştur.
Muhtar hoca doktora eğitimi tamamladıktansonra 1954-1956 yıllarında küçük bilimsel eleman, 1956-1968 yıllarında ise genel bilimsel eleman görevinde çalışmıştır.
M.Abduyev 1955-1965 yıllarında “Dellüvyal formalı tuzlanmış topraklar ve onların ıslah işleri” konusunda bilimsel çalışma yapmış ve 1966 yılında doktora tezini savunmuştur. 1968 yılında adıgeçen doktora tezini monografi şeklinde rusça bastırmıştır.
SSRİ Yüksek Attestasyon Komisyonu 1971 yılında kendisine profüsör unvanı vermiştir. O, V.V.Dokuçayev namına SSRİ Torakbilim uzmanları Kurumu madalyası ve ödülün almaya hak kazanmıştır.
Azerbaycan`da, özellikle Kür-Araz ovasında Siyezen-Sumgayıt alanında, Abşeron`da ve Gence-Gazah zonunda toprakların dellüvyal formada oluşması ve tuzlanması nedenlerini derinden, esaslı şekilde öğrenilmesi Muhtar hocaya aittir. Bu, Azerbaycan`ın toprakbiliminde uluslararası düzeyde yeni yönde yapılan bilimselçalışmasıdır. Sadece Azerbaycan`da değil, aynı zamanda dünyada toprak oluşumunun, tuzlanmasının, delüvyal biçimlenmesi dünya ilmi için bir ilk, bir keşiftir.
Toprakların allüvyal, prollüvyal, dellüvyal formada oluşması, tuzlanması Muhtar hocanın adı ile ilgilidir. O, bu çalışmada en zor bilimsel-araştırma işlerini başarılı şekilde müstakilen yerine gertirmiştir. Böyle toprakların fiziksel, su-fiziksel, kimyasal özelliklerini esaslı şekilde daimi sahalarda öğrenmiş, böyle toprakların ağır mekanik özelliğe sahip olmasını kanıtlamış ve tuzlardan yıkanması yöntemlerini, yıkama normunu tespit etmiştir.
Muhtar hocanın, eserlerinden biri rusça yazdığı “Azerbaycan`ın killi tuzlu topraklarının hızlı ıslahı” unvanlı kitabıdır. Bu kitabı kendisinin ıslah alanında biriktirdiği, yaptığı ilmi-pratik deneyimin üretimde uygulanması gibi değerlendirebiliriz. Tuzlu toprakların tuzlardan yıkanmasında tüm bilgi ve yeteneğini buçalışmada belirtmiştir. Bu komple çalışma gerçekleştirilerken 4 kişi felsefe doktoru derecesini almıştır. Kimyasal ıslah yöntemi uygulamakla Karabağ düzlüğünde ağır killi tuzlu toprakların yıkanmasında toprakların su-fiziksel ve fiziksel-kimyasal özelliklerinin değişmesi (V.A.Ahmedov), kimyasal ıslah fonunda tuzların toprakdan yıkanması (N.K.Mikayılov), yıkama sürecinde tuzlu topraklarda mikroorganizmaların değişmesi (T.Babayeva), yıkama sonrası toprakların tarım bitkileri altında benimsenilmesi ve uzun süreli kullanma süreçleri (E.M.Guliyev) ayrıntılı şekilde öğrenilmiştir. Malum olduğu gibi, Karabağ düzlüğünde (150 ha alanda) kimyasal ıslah uygulamakla tuzlu topraklarda hızılı yıkama çalışması yapmak (gübre, çingene, organik-mineral asitleştirici, sülfat asitin 0.8-1.0 oranlı çözeltisi ve b. uygulamakla ) onun son bilimsel düşüncesi oldu. Bu çalışmada yenituzlu toprakların yıkanmasında yüksek başarılar edindi. Böylelikle, Muhtar hoca 1957-1978 yıllarında Kür-Araz ovasında tuzlanmış topraklar, onların jenezi, coğrafyası, fiziksel-kimyasal özellikleri, hem de onların ıslahı hakkında Azerbaycan türkçesinde 3, rusça 2 adet büyük kitap yazmış, gelecek soya onları hatıra bırakmıştır. Hem de büyük bilim adamı 1974 yılından fealiyet gösteren rekültivasyon labortuvarının müdürü olmuştur. M.Abduyev 1968 yılından 1979 yılına kadar, yani hayatının sonuna kadar AİA Toprakbilim ve Tarım Kimyası Enstitüsü`nde bilimsel çalışmalar direktörü yardımcısı görevinde çalışmıştır.
Muhtar hoca 10 felsefe doktoru ve bir bilim doktoru yetişdirmiştir. Çaıştığı yıllarda o, kendi bilgi ve yeteneğini yüksek okullarda ders verirken öğrencilerinden esirgememiştir. ADÜ-de, Azerbaycan Pedagoji Enstitüsü`nde ve Azerbaycan Politeknik Enstitüsü`nde, toprakbilim ve toprak ıslahı üzere ders vermiştir. O her zaman doğanın belirli yasalara uygunluğuna özel dikkat etmeği, edinen negatif sonuçlara ilgisiz kalmamayı ve incelemelerin doğru yapılmasını kontrol etmeği tavsiye edirdi. Bazen su çekimi analizini bir-birinden habersiz 3 kişiye verdi. İki kişinin analizi sonucu aynı olduğunda çok mutluoluyor ve doğru olarak kabul ediyordu.
Tuzlu toprakların verimliliğinin yeniden kazandırılması uğrunda çalışan ünlü bilim adamı Muhtar hoca ilim fedakarı olmakla beraber, hem de hassas kalbli bir insan—yurtseven şair idi. Onun yazdığı “Dağlarım benim” adlı şiir kitabı 2003 yılında basılmıştır. Bu kitab 80 sayfa olmakla üç kısımdan ouşmuştur.
Birinci kısım güzel doğaya, onun düzlüklerine, dağlarının ilk baharda köpüren nehirlerine, yeşil ormanlarına ve çiçeğine adamıştır. “Dağlarım benim” şiirinde şair şöyle yazıyor:
Geniş düzlerime bereketsiniz
Adı ezemetli dağlarım menim!
Ana torpağıma gereksiniz siz,
Ezelden güdretli dağlarım menim!

Bu şiirde Muhtar hoca doğanın sırrını nasıl uzman şekilde açıklıyor. Dağlarının düzlüklerine gıda kaynağı olduğunu, düzlüklerin toprak tabakasının dağ nehirleri taraflndan getirilen tortular aracılığıyla arttığını, kalınlaştığını uzmanca açıklıyor, dağların vatana siper olduğunu belirtiyor.
Kitabın ikinci kısmı “Geçen ömür” adlanır.
Burada şair sanki keçdiyi hayat yoluna göz gezdiriyor. Bu zaman hayalın, fikrin geçmişlere geri döndüğünü, hayatın tatlı olduğunu, kestiği tuz-ekmeğe doğru olmağı ve hayatda hayırsever olmağı tasvir edir.
Kimdir hebis bu dünyada,
Hatta çatsa yüksek ada,
Yetişmese berkde dada,
Ölse düşmez, bil ki, yada.
Şair 1968 yılında yazdığı “Buruglar” şiirinde gençlik yıllarını anıyor. Petrol kuyularının bakımını yaptığını, kuyuların manzarasını atsvir ediyor.
Ele ki çıhıram Bayıl dağına
Garşımda yükselir uca buruglar,
Azacıg enende dağın yalına
Sanıram meşedir goca buruglar.
Kitabın üçüncü kısmı “Yanar, heç zaman sönmez kalbim” adlanır. Burada şair güzelliği, sevgide güvenden, kadın gözlerinden, bakışından ve ince gülümseyişinden türlü şiirlerinde övgü ile söz ediyor.
Muhtar hocanın hayatı torpağını, vatanını çok seven bir bilim adamı, ince kalbli bir şair idi. Bu yazının başlığında yazılan “İsterem” şiirinde şair hayatı duymağı, doğayı anlamağı nasıl da basit ve uygun yazıyor. Hayatının 1978-1979`lu yıllarında o, kalbinden şikayet ediyordu. 1979 yılında acımasız ölüm 53 yaşında onu hayatdan, Toprakbilim ve TarımKimyası Enstitüsü ekibinden ve arkadaşlarından, öğrencilerinden, ailesinden ayırdı. Lakin enstitünün toprak müzesinde ona özel yer ayrılmıştır. Orada onun resmi ve yazdığı eserler sergileniyor. Onun hatırası her zaman arkadaşları, öğrencileri tarafından anılıyor.

Meherrem BABAYEV,
AMİA-nın Toprakbilim ve TarımKimyası Enstitüsü direktörü,
AMİA-nın muhabir üyesi, profesör.

Vezir Ahmedov,
Rekültivasyon laboratuvarı
müdürü, tarım doktoru, büyük bilim elemanı.



Okunub: 1127

Kitapları

Şirvan ovalığı toprakların çoraklaşması ve onunla mucadele araştırmaları Şirvan ovalığı toprakların çoraklaşması ve onunla mucadele araştırmaları
Mil ovalığı topraklarının islahı Mil ovalığı topraklarının islahı
Azerbaycanın killi çoraklıklarının hizlı islahı Azerbaycanın killi çoraklıklarının hizlı islahı
Dellüvial çorak topraklar ve şunların islah soruları Dellüvial çorak topraklar ve şunların islah soruları
Azerbaycan ovalığ kısmının delüvial çorak toprakları Azerbaycan ovalığ kısmının delüvial çorak toprakları
Azerbaycanda çorak topraklar ve onların iyileştirilmesi Azerbaycanda çorak topraklar ve onların iyileştirilmesi
Dağlarım benim Dağlarım benim