Özet.
Azerbaycanın büyük hisesinde çoraklaşmış topraklar mevcut ki,bunlarada aslında ülkeninn düzenlik hissesinde yeraltı suların derin katlarda oluşduğu yerlerde delüviyal şekilde çoraklaşan topraklar söylemek mümkün.Şu çoraklığın yaranma ve oluşma nedenleri hale net olarak belirlenmemiştir.Amma şimdi bir çoğu kurumlar artık bu mesalayla yakından ilgileniyor,lakin onların az öyrenilmesi engel yaratıyor.Bunları önemsiyen Azerbaycan Cumhuriyeti Toprak ve zarif kimya enstuti şu toprakların öyrenimesini,ayrıca bir araştırma nedeni gibi şu toprakların özelikleri ve islah sorunlarının öyrenilmesi de mühüm sayılmıştır.Arştırmak için kendimiz tarafından Doğu Şirvan toprakları,Karabah düzenliğinin batı hissesi ve Hazaretrafı düzenlikler seçilmiştir.
İş programına dahildir:
1) Maydançaların seçimi ve şu maydançaların fizik-kimyasal özeliklerin öğrenilmesi.12 maydançada su-tuz rejiminin günlük müşahedesi.
2) Küçük hisselerin yıkanması.
Şu hisabatta örnek gibi Kürovdağ bölge toprakları ve Siyezen-Sumkayıt topraklarının yıkanması göturülmüş ki,Doğu Şirvan topraklarının genelde nasıl yıkandığını belirlemek için.
Toprakların mekanik terkibi.
Şu bölgelerin katmandan asıli olarak ,yani delüviyal katmanın profiline göre toprakların mekanik terkibi değişiyor.Çizilgenden zaten aydınlaşiyor ki,dağa doğru toprakların terkibi sertleşiyor.Fizik killin oluşması yukarı dağlık hissede ya aşağı hisseden ve ya şleyf hissesinden daha az nisbeten.Yukarı hisesinde toprak hem yumşak hem orta . Onların terkibinde fizik kilin oluşması genelde40-45% teşkilediyor.
Orta hiselerde mekanik terkib ağırlaşıyor,toprak ağırkilli ve hafifkilli mekanik terkibe malik oluyor.Fiziksel kil terkibde genelde 50-70%oluyor.Kuyruk hisenin terkibi net olarak ağırkillidir.Şurada genelde kil terkibde 80% teşkilediyor.
Toprağın çoraklaşması.
Toprağın çoraklaşması düzenliğin derinliğine göre çeşitli derecelerde karakterize ediliyor.Dağlık bölgesinin yukarı hissesi mühteşem yıkanmış üst kata(60-80 sm)ve çoraklaşmış alt kata maliktir. Ora hisselerde yıkanmış üst kat eskiliyor(35-50 sm),ayrıca yıkanmış hissede tuzların terkibi daha fazla(0,5-0,8%)yukarı hisseden ki,orada terkib aşağı-yukarı 0,1-0,4%dır.Kuyruk hissede çoraklık artıyor,böyle ki,şurada yikanmış üst kat yoktur.Şu bölgenin toprakları çorak profilitir.Morfoloji özeliklerine asasen onlar killi sahalara benziyorlar.Kuyruk hissenin daha bir özeliyi şu ki,çoraklık daha çoğu zaman orta profilde oluşuyor ve tuzların oluşumu maksimum(3%) olur.
Üst katlar biokarbonatların yüksek terkibi ile farklanıyor.(0,07-0,1%)Tüm hallerde toprak profilindeki NaCLveNa2SSO4 tuzları oluşuyor..Nadiren CaSO4 terkibine rastlanıyor.Üstünlük CL ve SO4 anionlarındadır ve Na kationundadır.Araştırdığımız bölgede çoraklık fikrimizce böyle oluşuyor:yeraltı suların kılcal kemresinin ve delüviyal tepkinin etkisi ile.
Toprağın çoraklığı.
Araştırılan bölgenin tüm toprak çeşitliği tam hafif tuzlu yıkanmış üst katlarından ve çoraklığa doğru kendilerinde çoraklık hususları taşıyorlar,mesala tüm yudulmuş sodimun 15-28% şu bölgenin delüviyal katramında orta hissedeki yudulmuş sodium teşkil ediyor..Doğrudur sodium aşağı hisselerdede mevcuttur,amma şurada kendi kötü etkisini göstermiyor toprağın fiziksel hususlarına.Böyle ki,aşağı hissedeki tuzlar hafif tuzlardır.
Toprağın su-tuz dinamiği.
Yerin yüksekliğinden asılı olarak toprağın su-tuz dinamiği değişiyor.Hem de profil üzre toprakda rutubetin ve tuzun derecesi keskin şekilde değişiyor.Delüviyal kayalıkların eteğindeki toprak rutubetliği ile karakterize olunuyorlar,yani toprağın üst katı yağmurların ve akınların etkisi ile hep nemli kalıyor ve rutubetin dinamikliği ile seçiliyorlar.Toprağın orta ve alt katı yılın tüm mevsimleri boyunca kuru kalıyor(aşağı-yukarı5-10%).Şuna neden yeraltı suların kilcal kemresinin etkisinin olmaması ve yağmurların ve akınların geçmesine engel yaratan toprağın orta katlarının sıkı olmasıtır.Ayrıca uzun köke malik ve rutubeti orta katlardan derin katlara iyice ilerten kamış bitkileri var buralarda.Suyun dinamikliği ile tuzun dinamikliği arasında biri-öbürine aks bağlılık var,yani toprağın üst katında rutubet çokluk teşkil ediyor ve tuzlar azlık teşkil ediyor,amma aşağı katlarda çoraklık çok rutubet ise azdır.(1,0-1,6%)Delüviyal yamaçların orta kat toprakları su rejiminin dinamikliği ile karakterize olunuyorlar.Şuranın üst katındaki dinamikliğin gücü delüviyal yamaçların üst katındakından eki dafa çokdur,buna da neden daha düz örtüyün olmasltır.Buysa suyun toprağa derinden geçmesini kolaylaştırır.Üst kattan aşağı toprak profilinde rutubetin dinamikliği az değişiyor.(15-20%).
Aynı hal çoraklığın dinamikliğinede ait.
Delevüyal yamaçların kuyruk bögesindeki topraklar yukarı hissedeki delevüyal yamaçların topraklarından tüm profil üzre su-tuz rejimin dinamikliği ile farklanıyor.Şu bölgenin100-160sm toprak katında tüm müşahedeler zamanı şu topraklar için karaakterik olan 3% daha fazla tuzların oluşmasına ratlanıyor.
Böylelikle müşahede idelen toprakları kendi özeliklerine göre 3 hisseye ayrılıyorlar:
1.Yukarı delüviyal yamaçların toprakları hafif ve orta killi mekanik terkipli,çorak profilli,yüksek tuzluluk ve yıkanmayan su rejimidirler.
2.Orta bölgenin delüviyal yamaçların toprakları ağır killi ve hafif killi mekanik terkipli,çorak profilli ,yüksek tuzlu,yıkanan su rejimlidir.
3.Kuyryk bölgenin delüviyal yamaçların toprakları orta ve ağır killi mekanik terkiplitir,tipik çorak profillidir ve yüksek rutubetlidir.
Toprakların yıkanması.
Toprakların yıkanmasını kendimiz Siyezen şehrinin Narimanov adına ve Sumkayıt şeherinin Kalinin adına kohozlarında 1956 yılın temmuz ayında küçük hisselerle 10-15 m2 arazide geçirmişiz.
Sonucda malum oldu ki:
1.4000m2\ka hisapı ile yapılmış olan yıkanmada suyun birinci ve ikinci hisseleri toprağı tuzdan temizlemesinde olumlu etkiledi.
2.Suyun üçüncü hissesi aşağı katlarına geçmemesi nedeniyle toprak profilini yıkıya bilmedi.Tam aksi,yaz aylarında sıcak herarette su çok durduğu nedeniyle bir kısımında toprağın tuzlanma oluşdu.
3.Yıkanmayla bağlı tecrübeler şunu ispatladı ki,Siyezen şeherinin toprakları ilk ve ikinci su norm unun verilmesi sonucunda iyice yıkanırdilar tuzdan(3500m2\ka).7000m2\ka su normu verildikde 0,6% tuza malik toprak tuzdan tamamen yıkandı.Alçı ile yıkanma toprağın su geçirme yeteniğinin daha çokaldığını gösterdi.
Yıkanma bir defalık normlarla, toprağın su geçirmesinden asılı olarak geçirlmeli ve uzun zaman , alçı tetbigi talebediyor.