Şirvan topraklarının çoğu hissesi (70%) köy tassarufatında kullanılmılyor. Arazi topraklarının kullanılmasına engeli şurada mevcit olan derelerin az olması nedeniyle sulama suyunun yetişmemesi ,topraklarda tekrar çoraklığın oluşması yaratıyor.Mingeçevir su havzasının yapılmasından dolayı Yukarı Şirvan kanalının çekilmesi şurada sulanacak ekin sahalarının çok genleşmesine ortam yaratıyor ki , bu da Doğu Şirvan topraklarının islah özelliklerinin öğrenilmesini önemli bir sorun gibi öne çıkarıyor.Doğu Şirvanda böyle bir araşdırmayla- topraklararın su-duz rejimin bellenmesiyle hiç ilgilenmemesi yüzünden 1952-cı yılından bu yana biz şu soruyu araşdırmaya başladık.
İlk önce arazinin hem dağlık,hem alçak topraklarının fiziksel-coğrafi,kimyasal-coğrafi ortamını nitelemeği önemli bulduk.Buna asasen araşdırdığımız bölgelerde duzların coğrafi yayıması arazinin ayrı-ayrı bölgelerinde tuzların kimyasal tarkibi ve toprağın profilinde tuzların nasıl yayıldığını belerledik.Ayrıca doğu Şirvanda 2 yıl boyunca 16 santral alanda toprakların su-duz rejimini araşdırdık.Nihayet Doğu Şirvan alçak topraklarının çoraklaşma genetikine arazinin arazinin islah bölgelere göre haritasını tertipledik.Şu mesaleleri ayrıca incelemezden önce islah bölgelere göre haritanın tertip usulunu aydılaştırmak ve ayrılmış islah bölgelerin her birinin ayrıntılarla nitelemeği önemli bulduk.Çünkü şunların incelenmesi az olsa bile yukarıdakı meselaleri aydınlatıyor.Doğu Şirvan topraklarının islah bölgelere göre haritası şu amillere asasen tertipledik.Ilk önce biz bölgenin mümkün kadar net jeomorfoloji ve jeoloji karakterini ,toprak ve kayaların litoloji ve kimyasal terkibini ,yeraltı suların gida kaynakcası ve onların akın ortamı ,derenliği ,mineral derecesini ve kimyasal tarkibini belerlemeği mühüm sandık .Sonra biz ayrıca duz muazzemilerini (HC4,C1,SO4,Mg,Na+K)miktarı ve mevcit çorak toprakların çeşitlerini ve duz profilinin arazide paylanması kanunauğunluklarını, daha sonra duzların sahaya göre yayılması ve onların doğal ortamda kalkınma kanunauyğunlukları ve duz sistemalarının bölgelerini belirledik.Ayrıca kaynakcaların duzların toparlamasında rolü ve önemini de belirledik.Bundan yana ikiyıllık müşahidelerde yeraltı suların seviyesini,onların minerallaşması dinamikliği ve toprakların su-duz rejiminin değişim yollarını belirledik.Tüm yukarıda gösterilen amilleri önemsiyerek Doğu Şirvanda islah bölgelerini böyle oluşduğu fikrendeyiz:
1.Karameryem platosunu kapsayan yükseklik bölgesi:şu topraklar çorak değil.Sahe drenajlaşmış.(platokoniobanzer derin antesedend derelere bölmüş.
Toprağın üst katı (70 sm)rutubet fazla dinamiktir.Bu kat uzun zaman (kış-yaz)yüksek miktarta(25-30%) rutubetin olmasıyle niteleniyor.Mevsime uyğun duzların miktarı toprağın üst 70 sm katında deyişimidiyor(0,1-0,2%).Bu kattan aşağı katta toprak profilinde duzlar az miktarda değişiyor(0,1%).
2.İrmakların getirme konilerinin yukarı hisse bölgesi.Buranın toprakları çorak değil.Yeraltı sular derinde yerleşiyor.Topraklar genelde killi ve çoraklığa meylediyor.Oysa toprakların becerilmesine engel yaratıyor.toprağda duzlar profile göre beraber bölünmüş.Toprakta çoraklık duzların tarkibine göre hidrokarbonatlı- kalsiumlu,hidrokarbonatlı-sulfatlı,kalsiumlu-natriumludur.Mevsime göre gök topraklarda duzlar az dinamiktir.Onların miktarı adaten 0,1-0,2% arasında değişiyor, bu da yalnız üst 20sm katta oluşuyor.Dinlenen toprakda duzların dinamikliği toprağın alt katında da müşahide ediliyor.Böyle bir durum yalnızca yılın başka mevsumleri için karakteristiktir.
Toprağın su rejimi hakda şunu söylemek olur ki, yüksek rutubetlilik (20-35%) bu bölgede toprağın üst 50 sm-lik katında izleniliyor ki, bu da sonbahar, kış ve bahar ayları için tipik bir haldır. 50-200 sm-lik katta ise rutubetin miktarı, bütün yıl boyunca 10-20%. arasında değişiyor.
Bütün bu anlatılan özelikler tasvir ettiğimiz islah bölgelerinde topraklarının gen mikyasta kullanılması için imkan yaratıyor, sahanın topraklarının çoğu hissesi pamuk, tahıl ve bağçılık için kulanılıyor.
3. Irmağın getirme konilerinin orta kuşağı bölgesi. Şurada yeraltı suları yerin yarımüst katına yaklaşık sahada oluşur. Sahanın rölyefi aydın anlatılır ve toprakları çorakdır. Toprağın sukeçirme yeteneği iyi olduğu nedeniyle bazı sahalerde yeraltısularının sığda (0,5-2,5 m derinlikde) oluşmasına neden olmuştur. Aynı zamanda yeraltı suları şitdetli çoraklaşmıştır (20-80% q/l).Şurada çorak ve çoraklı topraklara tasadüf ediliyor. Topraklar çoğu sulfatlı-maqneziumlu, kalsiumlu-sodiumlu tuzlarla çoraklaşmıştır.
Yeraltı suları sığda oluşan sahalarda rutubetliliye göre, yıll boyu toprağın tüm profili rutubetlə doymuş halde olur. Böyle bir hal yaz aylarında bile izleniliyor. Toprağın rutubetliliye göre böyle bir durumda olması onun yaz aylarında çok çoraklaşmasına neden oluyor, Lakin yağmurlu yıllarda yapdığımız IZLEMELERE asasen, toprağın yaz aylarında çok çoraklaşmasına bakmayaraz, kış aylarında şu tuzlar kolayca yıkanır. Böylə bir durum şu toprakların yıkanıp iyileşmesini kolayca mümkün olduğunu belirledi..
4. Irmak tekrar alluviyal-prolüviyal getirme konileri kurşağı bölgesi. Şurada yeraltı suları nisbeten derinlikde muşahede ediliyor ve onlar derinde oluşdukları için az çoraklaşmışlar. Şu sahada toprakların üst katlarının az çoraklaşmasına bakmayarak, çoğu zaman onların alt katlarında tuzların çok miktarda (0,5-1,5%) olduğu kaydediliyor. Toprakları hidrokarbonatlı-sulfatlı-kalsiumlu ve sodium tuzları ile çoraklaşmıştır. Toprakların su dinamiği ispatladı ki, sakin bırakılmış sahalarda toprağın rutubetliliği impermasid karakteriktir. Böyle ki, bu sahanın topraklarının 80-200 sm-lik katında mineral rutubetin miktarı, demek ki, tüm yıl boyu 5-10%-den fazla olmuyor.O nedenle, şu toprakları ürünlerden kulanmak için sulama yolu ile şu topraklarda bitkinin yeşermesi döneminde rutubetin miktarını 20-30%,-e yetiştirmek gerekiyor. Şu bölgenin sulama ortamında olan sahalarindeki toprakların su dinamiğin performansı gibi, şu halde topraklardan iyi ürün götürmek mümkün. Tasvir ettiğimiz sahade gen mikyasta pamuk, tahıl ve üzum bitkiləri ekiliyor.
5. Nisbeten ağır mekanik terkibi ve çoraklaşmış toprakları olan kuyruk kurşağı bölgesi. Şu bölgenin toprakları islah özeliklerine görə çok ağırdır. Şurada gen mikyasda kemreli ve sert topraklar yayılmıştır. Aynı zamanda şuranın topraklarının illüviyal katı sertleşmiştir. Böyle bir özeliğe malik olan toprakların becerilmesi çok zor olur köy tasarrüfatı bitkilerinin gelişmesine engel törediyor. Toprağın bitki kökleri gidalanan katında tuzların miktarı 0,12-0,77%. arasında değişiyor. Toprağın alt katında ise bu miktar daha fazla olur (1-2%). Istasion muşahedelerin sonucu göstəriyor ki, şuranın topraklarının üst 1 sm-lik katında tuzların miktarı tedricen, yıldan-yıla artıyor. Şunu, Karasuyun belli zamanda şu sahanı basmasıyla yorumlanıyor. Şu bölgenin topraklarının sukeçirme yeteneği aşağıdır. Toprağın kimyasal terkibi çeşitli oluyor, asasen sulfatlı-kloridli-sodiumludur; yıl boyunca toprakda rutubetin miktarı 10-20%-den fazla olmuyor.
Tüm bu söylenenler tasvir ettiğimiz bölgenin topraklarından tamamen kulanmakdan yana asaslı islah işlerinin görülmesini taleb ediyor. Bizim fikrimizce, şurada toprakların yıkanması işini aparmak maksadauyğundur. Bu halde şu toprağa alçı vermeli ve toprağın şum katını bir kadar derinleşdirmek gerekir ki, toprağın killenmiş katı tetricen şum katına dönmüş olsun. Çünkü şu toprakların illuviyal katında çoraketlik vardır. Böyle bir tedbir hayata geçirilen zaman toprak ve yeraltı sular killi olduğundan yana şurada küçük drenajların da çekilmesini gerekli buluyor.
Bu yıkanma gidişatı toprağa geçmiş suyu def etmek için taleb olunuyor.
6. Aydın anlatılan mezozoik rölyefli ağır mekanik terkipli ve çok çoraklaşmış toprakları olan Karsuetrafı depresiyon bölgesi. Şuranın toprakları, tüm sahade ağır killi olup, sugeçirme yeteneyii zayıfdır. Aynı zamanda çok çorakdılar, çoğu hallerde çorak topraklara da tasadüf ediliyor. Çorak toprakların oluşması da bura için karakterikdir. Yeraltısuyu sığda oluşan (2,3-5 m derinlikde), çok çoraklığı ile (25-40 k/l) farklanıyor.Karasuyun bu sahanı net zamanlarda basması ile bağlı şuranın topraklarında çeşitli tuz profillerine rastlanılıyor. Toprakların hep yeraltı sularının kılcal etkisinin olması, onların katlarının tüm yıl su ile doymuş durumda(20-30%) kalmasına neden oluyor.
Qrunt sularının və torpaqların şorluğunun dinamikası göstərir ki, yay ayları zamanı qrunt boyunca sularının seviyyesi yukarı kalkarkən yeraltısularının çoraklığı artıyor ve toprakta bitkilerin gidalandığı katda tuzların miktarı çokalıyor. Kış ve bahar aylarında nisbeten çoğu miktarda yağmurun düşmesile bağlı bitkilerin gidalandığı katta yaz döneminde toplanan tuzlar alt katlara yıkanıyor.
Bu bölgenin topraklarının da asaslı işlerine ihtiyacı vardır.
7. Ağır mekanik terkibli, çoraklaşmış toprakları olan ve aydın anlatılan rölyefli Karasuetrafı depressiyon bölgesi. Şu bölge kililleşmiş şleyf kurşağının doğu hissesini ahate ediyor, bölgenin toprakları islah özeliklerine görə çok ağırdır. Toprakları killidir. Yeralltısuları sığda oluşan çok çoraklaşmıştır. Tüm arazide çoraklı topraklar yayılmıştır. Şu topraklarda ayrı-ayrı dönemlerde tuzlar toprağın üst katında toplanıyor. Burada topraklar kloridli-kalsiumlu-natriumlu ve çok kloridli, çok natriumlu tuzlarla çoraklaşmıştır. Arazinin toprakları, onların alçı özeliklerine görə, hiç bir köy tasarrüfatı bitkisi ekini için kulanılıyor. Arazinin doğal bitki örtüyünde çorak ve bataklık bitkileri üstünlük teşkil ediyor.
8. Çoraklaşmış toprakları olan delüvial-prolüvial meyilli düzenlik bölgesi. Şu bölge düzenlik kurşağın tepeli uzak hissesini, az meyilli delüvial düzenliyi ve yüksek delüvial-prolüvial terasını ahate ediyor. Bölgenin bazı hisselerinde topraklar tektonik bozulmalarla aydınlaşmış çorak yeraltısuları ile gidalanıyorlar. Şununla bağlı tasvir ettiğimiz bölgenin toprakları delüvial çöküntülerinin etkisiyle ok fazla sahade mühüm derecede çoraklaşmıştır. Toprağın tuz profilinde 30-60 sm-lik derinlikden aşağıda tuzların miktarı keskin sürettə artıyor. Toprakları asasen sulfatlıdır. Ayrı-ayrı sahalerde çoraklı topraklar da yayılmıştır. Makneziumlu-kalsiumlu ve kloridli-sulfatlı, kalsiumlu-natriumlu tuzlarla çoraklaşmıştır. Sonuncu nevli çoraklaşmış topraklar asasen arazinin alçak yerlerinde yayılmıştır. Karakterize ettiğimiz bölgenin topraklarının çoğu hissesi suyun yetiçmezliğine ve toprakların çoraklığına göre köy tasarrüfatı bitkileri için kullaılıyor. Şu toprakların tamamen kulanılması için onların yıkanması talep olunuyor. Lakin toprakların yıkanması, onların killi, sert ve çoraklı olmasına göre, bir kadar zorluk yaradıyor. Şu toprakların iyice kulanılması için fikrimizce, toprağın sürülmüş katını dönmeden sürülmesi ve sonra ise yıkanması maksatauyğundur. Böyle ki, sürülmüş katını döndürken toprağın alt katlarında çoğu miktarda olan tuzlar toprağın üst katına geçi veriyor ve üst çoraklaşmamış kat ise sürülmüş katının altına düşüyor ve sonucda toprağın üst katına geçmiş tuzlar tekrar yıkanmalı oluyor. Bu nedenle, şu toprakların alt katı çok çorak, üst katı ise çorak olmadığı için onların yıkanmasında sürülmüş katının dönderilmemesi maksatauyğundur.
9. Eski Hazar terası-Padar ovalı bölgesi. Şurada yeraltısuları derinde üst katları çorak değildir, derin katları ise çoraklaşmıştır. Arazi biçenek için kulanılıyor. Suyun yetişmemezliği şuranın topraklarından köy tasarrüfat bitkileri ekini için kulanılmasına engel yaratıyor.
10. Padar (kontakt) depressiyonu bölgesi. Şuranın toprakları çok çoraklaşmıştır. Toprağın tuz profilinde üst 30 sm-lik kat çorak değildir. Alt katlarda ise tuzlar üstünlük teşkil ediyor. Suyun yetişmemezliği ve toprakların çok çorak olduğuna göre arazide hiç bir köy tasarrüfatı bitkileri ekilmiyor. Lakin çoğu yıllarda buradan biçenek gibi kulanılıyor.
Böylece, Doğu Şirvan topraklarının islah özelikleri çok çeşitli ve zor olduğu belirlendi. Her şeyden önce çorak toprakların gen yayılması, toprakları çoraklaştıran ve bataklaştıran amillerin ve hidrogeoloji ortamın çeşitliyi, toprakların kötü agrofiziki özeliklere malik olması və s. ile yorumlanıyor.
Tüm şunlar tetkik ettiyimiz bölgenin büyuk bir hissesinde çeşitli ve komple islah işlerin yapılmasını taleb ediyor.