Azerbaycan toprakbilim ilminin seçkin temsilcilerinden biri büyük ilmi potansiyele ve nadir örgütçülük yeteneğine sahip araştırmacı bilim adamı, tarım ilimleri doktoru, profesör Muhtar Rzagulu oğlu Abduyev idi. M.Abduyev akademisyenler Hasan Aliyev ve V.R.Volobuyev`in belirlediği büyük ilmi-örgütsel yolu yeteri kadar devam ettirmiş, onların toprakbilim alanındakı araştırmalarını dönemin taleplerine uygun ilmi metinlerde geliştirmiştir. Onun esas ilmi araştırmaları ülkede yayılmış tuzlu toprakların tetkiki ile ilgili idi. O, toprağın su rejimi ve onun öğrenilme yöntemi, toprağın su-tuz ve tuzlanma dinamiği, toprakların yıkanması ve kullanımı amacıyla tarım ıslah ararştırmakla yapmakla beraber tuzların zamanında yıkanması önlemleri, tuzlu toprakların yayıldığı arazilerin jeomorfolojisi, tuzlu topraklardan meyve ve üzüm bitkileri yetiştirmek için kullanılma yolları, tuzlanma ve onunla mücadele önlemleri hakkında geniş vedeğerli araştırma çalışmalarını da yapmıştır.
Muhtar Abduyev dağ eteği düzlüğün tuzlanmış topraklarının tuzlardan ayıklanması, tuzlanma tipleri ve sınıflandırılması, genetik şekilleri, tuzlanmış tiprakların yıkanmasının hızlandırılması yöntemleri, onların dellüvyal biçimlerin özellikleri ve ıslahı, tuzlu topraklar ve onların iyileştirilmesine ilişkin kaleme aldığı ilmi makaleler her zaman dikkat çekmiştir. O, tuzlanmış toprakların ıslah çeşitliği ve temel ğzellikleri, zorlu ıslah edilen tuzlanmaların iyileştirilmesi, Azerbaycan`ın sulanan topraklarının duz rejimi, petrolla kirlenmiş toprakların rekultivasyon alanlarında da araştırmalar yapmış ve başarılı sonuçlar edinmiştir.
Şuanda Azerbaycan`ın tuzlu topraklarının iyileştirilerek tarım bitkilerinin ekilmesi için kullanılması amaç edinmiş sorunlardan biridir. Bu açıdan Muhtar Abduyev`in geçen yüzyılın ortalarında başladığı ilmi araştırma çalışmaları kendi aktüelliğini bugün de kaybetmemiştir.
SSRİ döneminde Azerbaycan topraklarının tetkikine büyük ilgi gösteren Rusya toprakbiliminin temelini koymuş Dokuçayev`in Azerbaycan`da olması ve onun Büyük Kafkasya silsilesine yaptığı seyahatlar sırasında toprakların yüksekliği yönünde (dikey zonluk ) yayılması gözlemlenmiştir. Bu, Azerbaycan toprakbilim uzmanlarından biri gibi Muhtar Abduyev`in da önünde geniş ufuklar açmıştır. İlk kez 1953 yılında “Azerbaycan toprakları” kitabı basılmıştır. Burada toprak tipleri, türleri tespit edilmiş ve onların coğrafi açıdan yayılması belirtilmiştir.
Aynı seneden başlayarak Muhtar Abduyev Azerbaycan`ın tuzlu topraklarında ilmi araştırmalar yapmağa başlamıştır. Kür-Araz çukurelinin tuzlanmış topraklarını karış-karış gezmiştir. Ortam ne kadar zor olsa da, o, kendi işini başarıyla uygulamıştır. Muhtar bey iyi biliyordu ki, tuzlanmış toprakları su ile tam yıkamak gayri mümkündür, çünkü aynı suyun kendisi toprakta ek tuzlaşma oluşturur. Keza Kür-Araz ovasının yüzeyi de toprakların tuzlardan yoğun şekilde yıkanmasına olanak sağlamıyordu.
Onu da belirtelim ki, Kür-Araz ovasına Azerbaycan Cumhuriyeti`nin 24 idari ilçesi dahil Karabağ, Şirvan, Muğan, Salyan ve Mil düzleri aittir.
Azerbaycan`ın en büyük tarım bölgelerinden biri Kür-Araz ovası kabul edilir. Ova ekonomisinin temel kısmını tarım oluşturur. Burada tahılçılık, pamuk tarımı, bağ tarımı, meyve tarımı, ipek tarımı ve heyvancılık gelişmiştir. Ülkenin tüm ekim alanlarının yarı kısmı Kür-Araz ovasıdır.
Ülkemiz için tahıl ve yem bitkilerinin eklimesinde Kür-Araz ovası ilçeleri önemli yere sahipler. Burada tahılların ekilmesi için büyük olanaklar sağlanmıştır. Şuan olduğu gibi geçen yüzyılın 50`li yıllarında Kür-Araz ovası tarım açısından her zaman yüksek değerlendirilmiştir. Bu ova o zamanlar daha çok dikkat çekiyor ve Azerbaycan bilim adamları da bu bölgeye daha çok ilgi gösteriyorlar.
Adıgeçen dönemde hedeflenen esas görevlerden biri Kür-Araz ovasının hidrojeoloji bölgeselleştirilmesi ve hidrokimyasal özelliklerinin öğrenilmesi sorunu idi. Çok ciddi olan bu sorunun çözülmesi çukurelin yeraltı sularının su-tuz bilançosu sorunu ile ilgiliydi.
Şöyle önemli görevleri yerine getirmek için diğer toprakbilim uzmanları gibi Muhtar bey de bu zondan tuzlu topraklarda çalışmak isteği ile Azerbaycan Devlet Üniversitesi`ni tamamladıktan sonra İlimler akademisi`nin Toprakbilim ve Tarımsal Kimya Enstitüsü`ne gelmiştir.
Muhtar Abduyev`in tuzlu topraklarda araştırmalar yaptığı dönemlerde SSRİ ebatında sulama tarımına göre Azerbaycan iki sıradaydı. Güneş enerjisinin bol olması gri topraklarda pamuk tarımının geliştirilmesine olanak sağlıyordu. Sonuçda ise toprakbilim uzmanı yaptığı araştırmalar, alan ve laboratuvar deneyimleri ile adıgeçen topraklarda periyodik tuzlanma derecesinin arttığını, bununla ilgili olarak verimliliğin azaldığını tespit etmiştir. Böylece Kür-Araz ovasında olan topraklar kalitesini kaybediyor. Ona göre de Muhtar Abduyev adıgeçen arazilerde toprak tetkikini genişletir, getirdiği toprak numunelerini laboratuvar ortamında analiz edir ve onlardan gereken sonuçları alıyordu.
Bilim adamı Azerbaycan`ın tuzlu topraklarında uyguladığı ilmi araştırmalar zamanlar yoğunlaşıyordu. Yaptığı tüm ilmi-araştırma çalışmaları tamamlanan zaman üretimde uygulanıyordu.
Buna göre de Azerbaycan toprakbiliminin yaranmasında ve kalkınmasında özel hizmetleri bulunan Hasan Aliyev, Cebrayıl Hüseynov, Vladimir Volobuyev, Memmedemin Salayev, Kazım Alekberov, Şahalı Hasanov, Halil Mustafayev gibi seçkin toprakbilim uzmanları arasında Muhtar Abduyev`in de ismi he zaman büyük saygıyla anılır.
Bu tür bilim adamlarıyla çalışma hem zor, hem de onurlu idi. Muhtar bey kendisinin yaratıcılık yeteneğini her zaman ilmi sorunlaın çözümüne yönelmiştir. Sürekli olarak seçkin toprakbilim uzmanı bilim adamlarıyla ilişki kurması, onlardan tavsiyeler alması, fikir alışverişinde bulunması ilmin adıgeçen önemli sorunlarının çözümünde M.Abdiyev`e yardımcı olmuştur.
Kuşkusuz, her bir bilim adamının bilime verdiği değer eserlerinin güncelliği ve uzun ömürlü olması ile değerlendiriliyor. Muazzam ilmi eserler bilimadamını yükseltir, kendisine ilim tarihinde yer almasına olanak sağlar. Bu açıdan tarım doktoru, profesör Muhtar Abduyev`in yazdığı kitaplar okuyucu kitlesine, uzmanlara, üniversitelerde öğrenim gören öğrencilere bilgi veren eserlerdir.
Profesör Muhtar Abduyev`in verimli çalışması sonuçlarından biri "Şirvan düzlüğü topraklarının tuzlanması ve onun mücadele önlemleri " (Bakü, "İlim", 1957) eseridir. Bu eserde yazar Şirvan düzlüğü topraklarının kısa tanımı ile beraber, H.Aliyev ve V.Volobuyev (1953) tarafından Şirvan düzlüğünün gri toprak zonunda tespit edilmiş eski çayırlık, çayırlık gri, açık-çayırlık gri, bozca kahverengi ve b. toprak türleri hakkında kapsamlı bilgi verilir, tuzlanmış topraklar ve onların tarım bitkilerine etkisi analiz edilir, Şirvan düzlüğü topraklarının tuzlanma nedenleri araştırılır, yeraltı suların seviyesini yükselden 7 sebep hakkında bilgi verilir.
Muhtar Abduyev Şirvan düzlüğünde tuzlanmış toprakların coğrafi yayılması yasallığını da bu eserde büyük kapsamda tahlil etmiştir. Aynı arazideki toprakların tuzlanmasını gösteren şematik harita düzenlenmiştir. Profesör Şirvan düzlüğünün tuzlanmış topraklarının türlerini tuzlanma derecesi ve tipine göre, tuzların kimyasal içeriğine, oluşma ortamı ve morfoloji yapısına göre tahlil etmiştir. Kitapta aynı zamanda tuzlanmış toprakların ıslah yöntemleri de belirtilmiştir.
Profesör Muhtar Abduyev`in toprakbilimine verdiği armağanlardan biri de "Mil düzlüğü ntoprakların ıslah iyileştirilmesi " adlı (Bakü, "İlim", 1973) eseridir. Bu kitap Mil düzlüğü topraklarına adanmıştır. Giriş kısmında Mil düzlüğünde toprakların tuzlanma ortamı, aynı toprakların tuzlanmasını etkileyen faktörler, Mil düzlüğü topraklarında tuzların coğrafi yayılması hakkında bilgi verir. Sonra yazar Mil düzlüğü topraklarının su-tuz rejimi ayrıca tahlil edir, adıgeçen toprakların ıslah yöntemleri de belirtilmiştir. Yeraltı suların seviyesini, mineralizasyon derecesini ve tuzlanmış toprakların dinamiğini veriyor.
Muhtar Abduyev`in verimli eserlerinden biri de "Azerbaycan`ın killi tuzlu topraklarının hızlı ıslahı" adlı monografisidir (Bakü, "İlim", 1977). Monografi 10 bölümden oluşmuştur. Monografi`de Azerbaycan`ın düz arazilerinin doğal ve toprak - ıslah özellikleri, Azerbaycan`ın düz tuzlanmış topraklarının iyileştirilmesinin esasları, toprak hidroloji ortamı hakkında, torpağın su ile, cips uygulamakla, cips ve gübrenin beraber uygulanması, sülfat asitinin uygulanması, torpağın organik-cips karışımı, torpağın organik-mineral asitlerle yıkanması ve tuzlanmış toprakların ıslahına dair tavsiyeler belirtilmiştir.
Muhtar Abduyev`in yabancı ülkelerde de, nitekim Amerika`da (Washington, 1955), Rusya`da (Moskova, 1954, 1959, 1967, 1970, 1972, 1973; Nalçik, 1971), Ukrayna`da (Harkov, 1962, 1972), Özbekistan`da (Daşkent, 1964, 1969), Kazakistan`da (Alma-Ata, 1970), Mısır`da (Kahire, 1972), Belarusya`da (Minsk, 1977), Krasnoyarsk`da (1978), Dağıstan`da (Mahaçkala, 1978) yapılan türlü uluslararası konferans malzemelerinde eserleri basılmıştır.
O, Azerbaycan`da basılan dergi ve gazetelerde de ilmi makalelerle sunum yapmıştır.
Bilim adamının yaptığı ilmi araştırmalar sonucunda Azerbaycan`da sulanan toprak fonunun esas arazisi olan Kür-Araz ovasında topraklar ortamdan asılı olarak tuzlanmıştır. Şöyle ki, burada kurak iklim olduğundan topraklar doğal olarak tuzlanır, antropojen etkiler sonucunda onların sulanması tuzlanma derecesini daha da hızlandırır ve alanı arttırıyor. Su depolarının kurulması, çekilen kanallar, ana borular ve arklar toprağın tuzzlanmasını arttırmakla beraber Kür-araz ovasında yeraltı suların düzeyinin keskin yükselmesine, bataklıkların oluşmasına, toprağa ek yüklerin verilmesine neden olur. Tüm bunları bilen Azerbaycan`ın toprakbilim uzmanları Kür-Araz ovası topraklarının tuzlanmasına karşı mücadele ediyorlardı. Akademisyen V.Volobuyev`le kran-krana M.Abduyev de bu alanda uzun yıllar çalışmıştır. Onların çalışmalarının sonuçları göz önündedir. Tuzlanmış toprakların iyileştirilmesi yöntemleri, tuzlanmış topraklarda su-tuz rejiminin yönetilmesi prensibleri, tuzlanmış toprakların ıslah durumuna göre tanımı işbu bilim adamlarının ilimde büyük başarıları gibi düşünülebilir.
M.Abduyev 1956 yılında "Şirvan düzlüğünün doğu kısmı topraklarının su-tuz dinamiği" konusunda adaylık, 1966 yılında ise "Azerbaycan`da toprakların dellüvyal şekilde tuzlanması sorunları ve onların ıslahı" konusunda doktora tezini savunmuştur.
Muhtar Abduyev Azerbaycan SSR İA-nıin Toprakbilim ve Tarımsal kimya Enstitüsü`nde laboratuvar müdürü olmakla beraber, hem de enstitüt direktörü yardımcısı görevinde çalışıyordu. İlmi-araştırma çalışmalarından başka pedagoji faaliyetleri de vardır. ADU-da (şimdiki BDU), Azerbaycan Politeknik Esntitüsü`nde (şimdiki Azerbaycan Teknik Üniversitesi) öğrencileri önünde konuşmalar yapmış, yüksek eğitimli personelin hazırlanmasında önemli hizmetleri olmuştur.
Seçkin bilim adamı ilme verdiği armağanlara göre türlü onursal sertifika, nişan ve madalyalar almağa hak kazanmış, 1970 yılında genelittifak Toprakbilim uzmanları Kurumu`nun V.V. Dokuçayev namına madalyası ve onursal ödüller almaya hak kazanmıştır.
Muhtar bey sadece ilmi hizmetlerine göre değil, en esası insana özgü pozitif karakterine göre de Azerbaycan bilim adamlarının, yaratıcı aydınlarının kalbinde ebedi yaşıyor.
Gerib MEMMEDOV,
Devlet Toprak ve Haritacılık Kurumu başkanı, akademisyen.
