Toplam 53 yıl yaşadı, ama yaşadığı dönemde yazdığı eserler onu kısa bir sürede dünyada tanıttı.
İnsanlık var olduğu günden bilim olmuş, o çeşitli aşamalar geçerek günümüze gelmiştir. Tarih boyunca alimler çalışmış, araştırmalar yapmış, kendi fikirlerini derken bazen ölüme de mahkum olsalar da sözlerinden dönmemişler.
Hakkında konuşmak istediğim asil insan, yaratıcılığını çiçeklenen,yaşının bilge çağında aramızdan gitmiş topak bilimi üzre âlim, ziraat bilimleri ilimler doktoru (1966), Prof. (1971), 1968, 1979 yıllarında Azerbaycan SSR İA'in Toprak ve AGrokimya Enstitüsü'nün bilim işleri müdürünün yardımcısı, aynı zamanda bu Enstitünün rekultivasyon laboratoriasinin müdürü görevinde çalışmış Muhtar Rzakulu oğlu Abduyev. Toplam 53 yıl yaşadı, ama yaşadığı dönemde yazdığı eserler onu kısa bir sürede dünyada tanıttı. Onu anlayan, ondan öğrenen insanlar varlığında ona haset aparsalar, yokluğundan çok üzüldüler.
1976 yılından Azerbaycan MİA-nın Toprak ve AGrokimya Enstitüsü (aspiranturada) SSCB-İA Başkan yardımcısı, akademik B.R. Volobuyevin, ziraat bilimleri ilimler doktoru, yüksek mühendis G.Z.Azizovun yönetimi altında "Nahçıvan muldası (teknevari çökeklik) topraklarında tekrar tuzlaşma ve ona karşı mücadele yolları» konusunda adaylık Lisans üzerinde çalışıyordum.
Nahçıvan'da toprağın tarıma elverişli duruma getirilmesi alanına ait bilimsel araştırma ilk defa yapıldı.Gerçi bizden önce S.A.Zaharov, H.A.Aliyev, A.Zeynalov,R.H.Mammedov ve başkaları Nahçıvan'da çeşitli ölçüde toprak tadkikatları aparsalar da, mevcut koşullarda toprağın tarıma elverişli duruma getirilmesi ve su üretimin hızlı gelişimi döneminde topraklarda oluşan tekrar tuzlaşma süreci ilk defa tetkik olunarak gündeme çıkarıldı.
Bu iş benim için de iki kat zordu. Çünki, Azerbaycan'ın çeşitli bölgelerinde, Mil-Mugan, Karabağ, Şirvan vb. topraklarında uzun süre toprak islahı alanında araştırmalar yapılmış olsada, Nahçıvan ÖC'de ilk defa araştırmaya başlanırdı. Hemen hemen bu alana dair hiçbir bilgiye rastlayamadık.
Bu yüzden Nahçıvan'ın tekrar tuzlanmaya maruz kalmış Nehrem topraklarını, Duzdağın aşınma sorumluları hesabına tuz Büyükdüz topraklarında bilimsel araştırma yapmak oldukça zordu. Çıkış yolu ise yoktu, ya işi devam etmeli, yada işten vazgeçmeli idim.
Konumla ilgili toprağın tarıma elverişli duruma getirilmesi alanında temel çalışma yapan bilim adamlarının çalışmaları ile ilgilenmeye başladım. Bu alanda Özbekistan'da, Türkmenistan'da, Rusya'da ve diğer ülkelerde yapılan çalışmalarla tanıştım. Fakat bu çalışmaların sonuçları beni tatmin etmiyordu. Yani benim ilmi çalışmam ile bağdaşmıyordu ki, onlardan kısmen kullandım. Zorluklara rağmen ben Nahçıvan ÖC 'de ilk defa olarak tuzlanmış ve tekrar tuzlaşmış toprakların yıkanması işine başladım. Bu çalışmada neredeyse Muhtar öğretmenin eserleri masa üzeri kitaplarıma, alanlarda yaptığı kırsal araştırması çalışmaları ise günlük iş proGamına dönüşmüştü. Böylece Nahçıvan ÖC `in Büyük düz, Hok ve Nehrem köyleri arazilerinde tuzlaşmış ve tekrar tuzlanmış topraklar yıkanarak ekin hacmini döndürüldü. Fakat yapılan çalışmalar büyük zahmet ve bilim adamlarının yardımı ile sona erdi.
İyi hatırlıyorum, AMİA-nın Toprak ve AGro kimya Enstitünün toprak islahı laboratuvarında bilimsel hesabatım müzakere ediliyordu. Tartışmada 1958- 63 yıllarında "Nahçıvan ÖC topraklarının aGrofiziki özellikleri ve onlardan tarımda kullanılan" üzere temel araştırma yapmış merhum Prof. Rafi Mammadov da yer alıyordu. Ben Nahçıvan muldası (teknevari çöküklük-jeolojik terim) topraklarında tekrar tuzlaşmanın oluşması, onları doğuran sebepler ve ona karşı mücadele yollarından konuşurken maruzemin sırasında tartışma oluştu. Azerbaycan'ın Mil-Mugan ve Şirvan topraklarında araştırma ile meşgul olan âlimler benim fikrimlə razı olmayarak itiraz ettiler. Sohbet Nahçıvan'da toprakların kanun çerçivesinde yayılmamasından gidiyordu. Özellikle toprak kesimlerinin kısa mesafede sık sık değiştiğini kabul etmiyorlardı. Bu durumda ise topraklarda yaşanan tekrar tuzlaşma süreçlerinin doğru yorumunu vermek olmuyordu.
Uyuşmazlıkların kızgın gittiği bir zamanda Prof. Rafi öğretmen yerinden söz alarak dedi ki, arkadaşlar aspirantın fikri doğru, onun dediğinde yanlışlık yoktur. Eğer Mil-Mugan ve Şirvan bölgelerinde belirtilen toprak kesiyindeki değişiklikler birkaç on kilometrle devam ettiği halde, Nahçıvan'da bu değişiklik yüz metrede hatta onlarca metre mesafede görülür. Böylece Prof. R.Mammedovun müdahalesi beni tartışmadan kurtardı. Fakat, mesele kurtarmadı.
Yarını günü bana dediler ki, Toprak ve AGrokimya Enstitünün Müdürün bilimsel çalışmalar üzere Yardımcısı sizi yanına çağırır. Rahatsız oldum, neden çağardılar, belki bir hata yaptım. Neyse, yarını günü Müdür müavinin kabulünde oldum. İzin alıp içeri girdim. Beni çağıran alim aslında 1966 '69 öğrencilik yıllarından tanıdığım profesör Muhtar öğretmendi. Ben henüz öğrencilik yıllarında Azerbaycan Politeknik Enstitüsü'nde hidro toprağın tarıma elverişli duruma getirilmesi Bölümü'nde okurken Muhtar öğretmenin bizim fakültede ders dediğini biliyordum. O zaman şöyle tasavvur vardı ki, görkemli alimlere, profesörlere yanaşmak, onlardan söz sormaya her kişi risk etmezdi, biz uzun mesafeden olsa onlara haset aparardıG. Bugün ise ilk defa Prof. Muhtar öğretmenle yüz yüze geliyordum.
Tabiiki, Muhtar öğretmenin bilimsel faaliyeti onun çalışmalarının özellikle dellüviyal kökenli tuzlaşmış toprakların yıkanmasına konulu eserleri benim bilimler adayı tezimin oluşmasında bedelsiz rol oynadı. Öyle eserler var ki, onun 50 sayfasından bir cümle yazabilirsin. Ama Muhtar öğretmenin en küçük hacimli makalesi büyük bir eserdir. Onun her cümlesi büyük bir anlam taşıyor. Çünkü, alimin vasıflı, bilgili, muhakemeli ve eksperimental araştırmaya dayanan eseri anlamlı bir ömrün salnamesi. O toplam 53 yıl yaşadı. Ama kısa sürede bilim dünyasında hiç kimsenin toprak toprağın tarıma elverişli duruma getirilmesi yapamadığını o yerine getirdi.
Yirminci yüzyılın ilk yıllarında Rusya toprak biliminin temelini koymuş Dokuçayevin Azerbaycan'da olması ve Büyük Kafkas serisine doğru yaptığı yolculukta toprakların yüksekliği yönünde (dikey zonallıG) yayılmasını gözlemlemesi Azerbaycan toprak ilim uzmanlarından biri olarak Muhtar Abduyevin de önünde geniş yaradıcılık ufukları açtı. İlk kez 1953 yılında "Azerbaycan toprakları" kitabı yayınlandı. Burada toprak tipleri, türleri belirlenmiş ve coğrafiya yılması gösterilmiştir.
Muhtar Abduyevin tuzlanmış topraklarda araştırma yaptığı dönemlerde SSCB çapında sulama tarımına göre Azerbaycan ikinci yerdeydi. Güneş enerjisinin bol olması gri topraklarda pamuk tarımının geliştirilmesine olanak veriyordu. Sonuçta ise toprak üzre alim yaptığı araştırmalarla, kırsal ve laboratuvar deneyleri ile belli ediyordu ki bu topraklarda zaman zaman tuzlaşma derecesi yükselir, buna uygun olarak verimlilik düşebilir. Böylece, Kür-Araz ovalığında olan toprak rezervi kendi kalitesini kaybetti. Bu yüzden de, Muhtar Abduyev bu arazilerde toprak analizi genişletiyor, getirdiği toprak örneklerini laboratuvar ortamında analiz ediyor ve onlardan önemli sonuçlar alıyordu.
Toprak biliminin mahir bilicisi olan Muhtar öğretmen Azerbaycan'ın tuzlaşmış topraklarında yaptığı bilimsel araştırmaları zaman zaman derinleşdirirdi. Böyle arayışlar sonucunda her gün, her ay daha bir ilke imza atıyordu. Tuzlu ve tuzlaşan topraklara ait olan bilimsel yenilikleri Muhtar Abduyev Azerbaycan topraG ilmine getirmiş onu geliştirmek için yaratıcı bir konum yakalamıştı. Onun bu yaratıcılığı ise kendi meyvesini verdi. O, yenilikçi bilim adamları arasında özel imzası ile seçilen topraG sahasında âlimlerin daima ilgi odağı oluyordu.
Muhtar Abduyev çok büyük zahmetlerin, uykusuz gecelerin hesabına bilimsel araştırma çalışmalarını başarıyla sürdürüyordu.Toprak biliminin tüm yönleri gibi, tuzlaşmış toprakların islahda hayata uygulanan, sürekli olarak gelir getiren ilimdir. Bu bakımdan Muhtar öğretmenin yaptığı tüm bilimsel araştırma çalışmaları sona eren gibi üretimde kendi uygulamasını buluyordu.
Azerbaycan toprak biliminin oluşmasında ve geliştirilmesin de önemli alimlerden Hasan Aliyev, Cebrail Hüseynov, Vladimir Volobuyev, Mehmet Emin Salayev, Kazım Alekperov, Şahalı Hasanov, Halil Mustafayev, Rafi Mammadov gibi görkemli toprak ilmi âlimler arasında Muhtar Abduyevin de adı hep özel saygı ile çekiliyor.
Böyle akademisyenlerle beraber çalışmak hem zor, hem de şereflidir. Muhtar öğretmen kendisinin yaratıcılık olanaklarını daima bilimsel problemlerin çözümüne yöneltmiştir. Düzenli olarak görkemli toprak ilmi alimlerle ilişkide olması, onlardan tavsiyeler alması, görüş alış verişi yapması bilimin bu önemli sorunlarının çözümünde M.Abduyevə yardımcı oluyordu.
Azerbaycan toprak biliminin görkemli temsilcilerinden biri büyük bilimsel potansiyele ve nadir organizasyon yeteneğine sahip olan araştırmacı bilim adamı, tarım bilimleri doktoru profesör Muhtar Rzakulu oğlu Abduyev idi. M.Abduyev akademiklər Hasan Aliyev ve V.R Volobuyevin belirlediği çok büyük bilimsel organizasyon yolu başarıyla sürdürmüş, onların toprak alanındaki araştırmalarını dönemin koşullarına uygun bilimsel bağlamda geliştirmiştir. Onuntemel bilimsel araştırmaları ülkede yayılmış tuzlaşmış toprakların araştırılması ile ilgiliydi. O, toprağın su rejimi ve onun öyrenilme Öğretmenliği, toprağın su-tuz ve tuzlanması dinamikleri, toprakların yıkanması ve kullanımı amacıyla aGro meliorativ araştırmalar yapmakla birlikte, tuzlu toprakların vaktinde yıkanması önlemleri, tuzlu toprakların yayıldığı bölgelerin geomorfologiyası, tuzlanmış topraklardan meyve ve üzüm bitkileri yetiştirmek için kullanılması yolları , tuzlaşma ve yolsuzlukla mücadele önlemleri hakkında geniş ve değerli araştırma çalışmalarını da yerine getirmiştir.
Şüphesiz ki, her bir âlimin ilme verdiği değer eserlerinin güncelliğive uzun ömürlülüyü ile ölçülür. Değerli bilimsel eserler alimi yüceltiyor, ona bilim tarihinde yer tutmaya esas veriyor. Bu bakımdan tarım bilimleri doktoru, profesör Muhtar Abduyevin yazdığı kitaplar geniş bir okuyucu kitlesine, uzmanlara,üniversitelerde eğitim gören öğrencilere fayda, bilgi veren eserlerdir.
Muhtar Abduyevin en büyük eserlerinden biri onun büyük zahmet hesabına yaptığı bilimsel araştırmaların sonucu olan "Azerbaycan'ın killi tuzlu sahalarının hızla tarıma elverişli duruma getirilmesi " adlı monoGrafiyasıdır (İstanbul, "İlim", 1977). Monografi 10 bölümden ibarettir. Bu bölümlerde Azerbaycan'ı düzen topraklarının doğal ve toprak -islah özellikleri Azerbaycan'ın düzen çorak topraklarının iyileştirilmesinin esasları toprak hidrolojik koşulları hakkında; toprağın su ile yıkanması; alçı uygulamakla toprağın yıkanması;alçı ve peyinin ortak uygulaması ile toprağın yıkanması; sülfat asidinin uygulaması ile toprağın yıkanması ; toprağın organik-alçı karışımı ile yıkanması; toprağın organik-mineral asitlerle yıkanması ve nihayet tuzlaşmış toprakların tarıma elverişli duruma getirilmesi dair tavsiyeler yer bulmuştur.
Benim karşımda Nahçıvan ÖC-n Araz boyu maili ovanın hidrogeoloji bölgelendirme dırılması ve hidro kimyevi özelliklerinin öğrenilmesi meselesi duruyordu. Oldukça ciddi olan bu sorunun çözümü arazinin yeraltı sularının su-tuz dengesi sorunu ile ilgiliydi.
Bilginin Azerbaycan'ın tuzlaşma topraklarında yaptığı bilimsel araştırmaları zaman zaman derinleşdirirdi. Yaptığı tüm bilimsel araştırma çalışmaları sona eren gibi üretimde kendi uygulamasını buluyordu.
Nahçıvan ÖC-n Arazboyu maili ovanın doğal koşulları oldukça çok çeşitli tip alanlardan ibarettir. Islah toprak tiplerinin ayrılması için su-tuz kütlelerinin göç faktörleri, bu miGrasiyanın yolları, toprak yeraltı onların hareket ortamı, aynı zamanda, toprakta, yeraltı ve yeraltı suyunda bu su-tuz kütlelerinin toplanması vakitleri bilinmelidi. Su-tuz göçü yolları ve kriterlerini belirlemek için geomorfoloji analiz ve coğrafi-kimyasal araştırmalar çok önem taşıyordu. Böylece biz V.R. Volobuyev ve M. Abduyevin deneyimlerinden yararlanarak gösterilen çalışmaları devam ettirilerek gerekli sonuçlar elde edebildik.
Muhtar öğretmen sadece bilimsel hizmetlerine göre değil, en önemlisi, insana özgü olan olumlu özelliklerine göre de Azerbaycan bilim adamlarının, yaratıcı aydınların kalbinde ebediyen yaşıyor.
Ben bugün gururla söyleyebilirim ki ömrümün en değerli dönemini, gençliğimin Hasan Aliyev, Vladimir Volobuyev, Muhtar Abduyev, Mehmet Emin Salayev, Garip Mammadov, G.Z.Azızov, Muharrem Babayev, Paşa Zamanov, Sara Onur ve başkaları ile beraber çalıştığım yılları kendim üçün en şerefli günler sayıyorum. Onların hayatta kalanlarına can sağlığı, rahmete gedenlerine ise mezarlarının nurla dolmasını, ruhlarının şad olmasını Allahdan dilerim.
A.G.GULIYEV,
Nahçıvan Devlet Üniversitesi UTF ve Çevre Bölümü Başkanı, Prof
